Tussen 1933 en 1945 werden zes miljoen Joden vermoord. Hoe Adolf Hitler en de nazipartij antisemitisme tot genocide maakten.
Nazi's probeerden hun misdaden tijdens de Holocaust te verdoezelen – en de genocide wordt door sommigen tot op de dag van vandaag ontkend. Geleerden zeggen dat gedenktekens - zoals dit in het voormalige treinstation van Pithiviers, Frankrijk, van waaruit Joden naar de vernietigingskampen werden gestuurd - van essentieel belang zijn in de bestrijding van antisemitisme.
FOTO VAN CHRISTOPHE PITIT TESSON, POOL/AFP VIA GETTY IMAGES
Zes miljoen Joden vermoord. Miljoenen anderen werd hun levensonderhoud, hun gemeenschap, hun familie, zelfs hun naam ontnomen. De gruwelen van de Holocaust worden vaak uitgedrukt in cijfers die de omvang kenbaar maken van de poging van Nazi-Duitsland om de Joden in Europa uit te roeien.
De nazi's en hun collaborateurs doodden miljoenen mensen die ze als minderwaardig beschouwden, waaronder Jehova's getuigen, homoseksuele mannen, mensen met een beperking, Slavische en Roma-mensen, en communisten. Historici gebruiken echter de term "Holocaust" – ook wel de Shoah (of "catastrofe" in het Hebreeuws) genoemd – die strikt genomen geldt voor Europese Joden die tussen 1933 en 1945 door de nazi's zijn vermoord.
Geen enkel statistisch gegeven is in staat om de ware terreur van het systematisch doden van een groep mensen adequaat weer te geven – en gezien de enorme omvang en wreedheid is de Holocaust maar moeilijk te begrijpen. Hoe heeft een democratisch verkozen politicus een hele natie kunnen aanzetten tot genocide? Waarom hebben mensen dit zomaar laten gebeuren? En waarom ontkennen sommigen nog steeds dat het ooit heeft plaatsgevonden?
Europese Joden vóór de Holocaust
Tegen 1933 woonden er ongeveer negen miljoen Joden verdeeld over het hele continent en in elke Europese natie. Sommige landen garandeerden Joden gelijkheid uit hoofde van de wet, waardoor ze deel konden uitmaken van de dominante cultuur. In andere landen, vooral in Oost-Europa, werd het Joodse leven strikt gescheiden gehouden.
Het Joodse leven bloeide op, maar de Europese Joden hadden reeds een lange geschiedenis ondergaan waar discriminatie een grote rol speelde en ze vaak tot zondebok werden gemaakt. Pogroms— gewelddadige rellen waarbij christenen Joden terroriseerden — kwamen overal in Oost-Europa voor. Christenen gaven Joden de schuld van de dood van Jezus, wakkerden mythen aan over een duistere coterie die de financiën en de politiek in de wereld beheerst en beweerden dat Joden de oorzaak waren van ziekte en misdaad in hun gemeenschappen.
De opkomst van Adolf Hitler
Er was één man nodig, Adolf Hitler, om eeuwenlang sluimerend antisemitisme te veranderen in genocide. Hitler kwam in de jaren twintig van de vorige eeuw aan de macht als leider van de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij, ook wel afgekort tot de nazipartij.
Hitler benutte een golf van ongenoegen en onrust in Duitsland, dat langzaam werd heropgebouwd nadat het de Eerste Wereldoorlog had verloren. De natie was in politiek en economisch opzicht ingestort en ging gebukt onder de zware sancties uit hoofde van het Verdrag van Versailles. De nazipartij gaf de Joden de schuld van de problemen van Duitsland en beloofde de natie in haar vroegere glorie te herstellen.
Hitler werd in 1933 democratisch verkozen als Duits parlementslid, waar hij al snel werd benoemd tot kanselier, de op één na hoogste functie in het land. Minder dan een jaar later overleed de president van Duitsland en greep Hitler de absolute macht in het land.
Het vroege naziregime
Onmiddellijk nadat de nazi's aan de macht kwamen, kondigden ze verschillende wetten af die erop gericht waren om Joden uit het Duitse leven te weren – en waarbij het Jodendom in raciale en niet in religieuze termen werd gedefinieerd. Beginnend met een decreet dat Joden verbood om deel uit te maken van het ambtenarenapparaat, bereikten ze hun hoogtepunt met wetten waarin het Joden verboden werd om het Duits staatsburgerschap te hebben of te trouwen met niet-Joden.
Het ging niet alleen om binnenlandse zaken: Hitler wilde zijn regime uitbreiden en in 1939 viel Duitsland Polen binnen. Dit markeerde het begin van de Tweede Wereldoorlog – en de uitbreiding van het anti-Joodse beleid van de nazi's.
Duitse ambtenaren stopten al snel honderdduizenden Poolse Joden weg in overvolle getto's, en met de hulp van de lokale bevolking en het Duitse leger begonnen speciaal opgeleide troepen, de zogenaamde Einsatzgruppen, met het systematisch neerschieten van Joden en andere mensen die het regime als ongewenst beschouwden. In slechts negen maanden tijd hebben deze mobiele doodseskaders meer dan een half miljoen mensen neergeschoten in een "Holocaust met kogels", die gedurende de hele oorlog zou voortduren.
Hitler en zijn nazi-ambtenaren waren echter nog lang niet tevreden met discriminerende wetten of massale schietpartijen. In 1942 kwamen ze overeen om een "definitieve oplossing" na te streven voor het bestaan van de Europese Joden: ze zouden de resterende Joden op het continent naar vernietigingskampen in het oosten sturen, waar ze dwangarbeid zouden verrichten en uiteindelijk worden uitgemoord.
Volkerenmoord in het volle zicht
Door hun acties te karakteriseren als de "evacuatie" van Joden uit gebieden die rechtmatig toebehoorden aan niet-Joodse Duitsers, kon de nazi-operatie plaatsvinden in het volle zicht. Hoewel duizenden niet-Joden de door de Holocaust tot doelwit gemaakte mensen gered, verborgen of anderszins geholpen hebben, keken vele anderen onverschillig toe of werkten ze samen met de nazi's.
Met de hulp van lokale functionarissen en sympathisanten onder de burgers hebben de nazi's Joden opgepakt, hun persoonlijke bezittingen afgenomen en gevangen gezet in meer dan 44.000 concentratiekampen en andere gevangenissen in Europa. Niet-Joden werden aangemoedigd om hun Joodse buren te verraden en de huizen en bedrijven die ze achterlieten voor zichzelf op te eisen.
Dachau, dat in 1933 werd geopend in de buurt van München, was het eerste concentratiekamp. Vijf andere – Auschwitz-Birkenau, Chelmno, Belzec, Sobibor en Treblinka – werden aangewezen als vernietigingskampen, waar de meeste Joden onmiddellijk bij aankomst werden vermoord.
De moorden vonden aan de lopende band plaats: massa's Joden werden uit de treinwagons gehaald en "ingedeeld" in groepen, op basis van geslacht, leeftijd en waargenomen conditie. De voor moord geselecteerde personen werden naar wachtruimtes gebracht, waar werd verteld dat ze hun bezittingen moesten neerleggen en ze zich moesten uitkleden voor "desinfectie" of douches.
In werkelijkheid werden ze naar speciaal ontworpen moordkamers geleid, waarin bewakers dodelijk koolmonoxidegas of een bestrijdingsmiddel op basis van waterstofcyanide genaamd Zyklon B pompten, dat de slachtoffers binnen enkele minuten vergiftigde.
De eerste slachtoffers van de Holocaust werden begraven in massagraven. Later, in een poging om de moorden geheim te houden, werden lijken verbrand in grote crematoria. Sommige Joden werden gedwongen om deel te nemen aan de moorden en werden vervolgens zelf geëxecuteerd om geheimhouding te handhaven. De kleding, gouden tanden, bezittingen en zelfs het haar van de slachtoffers werden gestolen door de nazi's.
Het leven in de kampen
Degenen die niet direct werden gedood, werden ritueel vernederd en gedwongen om in erbarmelijke omstandigheden te leven. Velen werden getatoeëerd met identificatienummers en hun haar werd afgeschoren. Hongersnood, overbevolking, slavenarbeid en gebrek aan sanitaire voorzieningen leidden tot uitbraak van ziekten en massale dood in deze kampen. Martelingen en wrede medische experimenten maakten de kampen tot een onbeschrijflijke gruwel.
"Het is niet mogelijk om lager te zinken; geen enkele menselijke conditie is ellendiger, of kan worden voorgesteld," schreef Auschwitz-overlevende Primo Levi in zijn mémoire uit 1947. "Niets behoort ons nog toe… als we spreken, zullen ze niet naar ons luisteren en als ze luisteren zullen ze het niet begrijpen. Ze zullen ons zelfs onze naam afnemen."
Maar ondanks bijna onvoorstelbare ontberingen, slaagden sommigen erin weerstand te bieden. "Ons doel was Hitler te trotseren, alles te doen [wat we konden] om te leven,"herinnerdenMajdanek en Auschwitz-overlevende Helen K. zich in een mondelinge overlevering uit 1985. "Hij [wilde] ons dood en we wilden hem dat niet plezier niet doen."
Joden verzetten zich op verschillende manieren tegen de Holocaust, van onderduiken tot het saboteren van kampoperaties of deelname aan gewapende opstanden in getto's en concentratiekampen. Andere vormen van verzet waren minder opvallend, zoals het stelen van voedsel, het leiden van verboden religieuze diensten, of gewoon proberen een gevoel van waardigheid te behouden.
In 2005 werd het 'Denkmal für die ermordeten Juden Europas' geopend, ook bekend als het Holocaustmomument, in Berlijn, Duitsland. In een ondergronds informatiecentrum worden verhalen gedeeld over de slachtoffers van de Holocaust, wat volgens wetenschappers essentieel is om te voorkomen dat de geschiedenis zich herhaalt.
FOTO VAN GERD LUDWIG, NAT GEO-FOTOCOLLECTIE
De nasleep van de Holocaust
Toen de tweede Wereldoorlog in 1944 en 1945 ten einde liep, probeerden de nazi's hun misdaden te verdoezelen, documenten te verbranden, vernietigingskampen te ontmantelen en hun resterende gevangenen te dwingen tot brute dodenmarsen om te ontsnappen aan de oprukkende geallieerden.
Daar slaagden ze echter niet in: naarmate de geallieerde troepen delen van Europa bevrijdden, vielen ze kampen vol met lijken en in sommige gevallen uitgehongerde, zieke slachtoffers binnen. Het bewijsmateriaal dat in deze kampen werd verzameld, zou de basis vormen voor de Neurenberg-processen, het allereerste internationale tribunaal voor oorlogsmisdaden.
In de nasleep van de oorlog werd de tol van de Holocaust langzaam duidelijk. Slechts één op de drie Europese Joden overleefde, en hoewel de schattingen variëren, geloven historici dat minstens zes miljoen Joden werden vermoord. Onder hen bevonden zich de naar schatting 1,3 miljoen die werden afgeslacht door de Einsatzgruppen; alleen al in Auschwitz-Birkenau werd ongeveer een miljoen Joden vermoord.
Veel overlevenden konden nergens heen. Polen had voor de oorlog de grootste Joodse bevolking van Europa, maar verloor in slechts vijf jaar 93 procent van die bevolking. Hele dorpen en gemeenschappen werden uitgeroeid en gezinnen raakten verspreid over heel Europa. De overlevenden, met het label "ontheemden", probeerden hun leven weer op te bouwen. Velen verlieten Europa voorgoed en emigreerden naar Israël, de Verenigde Staten of elders.
Ontkenning van de Holocaust
Ondanks de enorme hoeveelheid bewijs zaaien sommige mensen twijfel over de Holocaust, terwijl anderen ontkennen dat deze überhaupt heeft plaatsgevonden. De Holocaust wordt tot op de dag van vandaag ontkend, ook al wordt dit beschouwd als een vorm van antisemitisme en is het in verschillende landen verboden.
Hoe kunnen we de haat tegengaan? "Het onderwijzen van de geschiedenis van de genocide op het Joodse volk en andere nazi-misdaden is een krachtige verdedigingstechniek tegen ontkenning en verdraaiing," concludeerden de auteurs van een rapport van de Verenigde Naties uit 2021 over de ontkenning van de Holocaust.
Hoewel het aantal overlevenden sterk is afgenomen, vormen hun getuigenissen een cruciaal bewijs van de gruwelen van de Holocaust.
"De stemmen van de slachtoffers - hun gebrek aan begrip, hun wanhoop, hun krachtige welsprekendheid of hun hulpeloze onhandigheid - kunnen onze goed beschermde voorstelling van de gebeurtenissen op hun grondvesten doen daveren," zei Saul Friedländer, een historicus die de Holocaust overleefde en wiens ouders in Auschwitz werden vermoord, in een interview met Dissent Magazine in 2007. “Ze kunnen ons tot stilstand brengen. Ze kunnen ons aanvankelijke gevoel van ongeloof herstellen, voordat kennis dit snel verstikt."