De van oorsprong Duitse natuurkundige Arno Penzias ontsnapte aan de Holocaust met de hulp van een weldoener die hij nooit heeft ontmoet. Die verborgen weldaad veranderde zijn leven – en ons begrip van het universum.
DOOR KATIE SANDERS
FOTO'S VAN RICHARD BARNES
Natuurkundige, radioastronoom en Nobelprijswinnaar Arno Penzias - in het Bell Labs-complex op deze foto uit 1985 - heeft het fenomeen kosmische microgolfachtergrondstraling mede-ontdekt. Dit zijn echo's van de oerknal die de best ondersteunde theorie van de oorsprong van ons universum hebben helpen vaststellen.Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog werd er hard op de deur gebonsd van de eigenaar van een verfwinkel in Belleville, New Jersey. Het was de 28-jarige Duitse immigrant Leo Gelbart, die van deur tot deur ging om een beroep te doen op de leden van de Joodse gemeenschap in het stadje.
"Deze familie moet uit Duitsland weg en ik heb niet genoeg geld om te helpen. Kunt u dat?” vroeg Gelbart. Hij liet de winkeleigenaar een zwart-witfoto zien van zijn vrienden in München: een knap echtpaar genaamd Karl en Justine Penzias, met hun zonen Arno en Günther, van zes en vier. Het naziregime van de Duitse bondskanselier Adolf Hitler vervolgde en interneerde steeds meer Joden en de familie Penzias moest vluchten of een concentratiekamp riskeren. Maar om naar Amerika te immigreren, moesten ze verschillende steunbewijzen hebben - officiële documenten die bevestigen dat ze een familielid en een financieel vangnet in de Verenigde Staten hadden. Gelbart zou voor dat eerste deel zorgen, door valselijk te verklaren dat zijn vriend Karl Penzias zijn neef was. Maar als ober had hij niet genoeg geld om als borg van de familie te dienen. Hij probeerde iemand te vinden die de tweede steunverklaring kon ondertekenen waarmee in geval van nood financieel zorg zou worden gedragen voor de familie Penzias.
De 52-jarige verfhandelaar zei ja, hij zou wel helpen. "Ik steun ze graag tot ze zelfvoorzienend zijn", schreef hij in de verklaring. Vanuit Duitsland gaf een zeer dankbare Karl Penzias deze vreemdeling via zijn vriend zijn woord dat zijn familie alleen op papier steun nodig had en dat ze hun dankbaarheid zouden tonen door nooit contact met hem op te nemen.
De oudste van de twee jongens op de foto, Arno Penzias, is nu 89. De gepensioneerde radioastronoom en Nobelprijswinnaar woont in Noord-Californië. Hij werd in 1933 in München geboren, toen Hitler net aan de macht kwam. In 1938 werd zijn familie opgepakt en samen met andere Joden met Poolse paspoorten op een trein naar Polen gezet voor deportatie. Hun trein had echter vertraging en Polen verklaarde hun paspoorten net voordat de wagons de grens bereikten ongeldig.
In 1939, toen ze haastig probeerden om Duitsland te verlaten en naar Amerika te vertrekken, stuurden Arno's ouders hun jonge zonen naar Engeland als onderdeel van het Kindertransport, een Britse reddingsactie waarmee 10.000, voornamelijk Joodse, kinderen uit nazigebied werden gehaald. De broers werden eerst naar een meisjesweeshuis in Londen en daarna naar verschillende Engelse pleeggezinnen gestuurd. Terwijl de nazi's Hitlers moorddadige campagne, die het woord "genocide" zou voortbrengen, versnelden, herenigden Karl en Justine Penzias zich uiteindelijk met hun zonen in Engeland en vertrokken ze per boot naar de VS. Op hun reis over de Atlantische Oceaan wisten ze orkanen en Duitse onderzeeërs te ontwijken. Op 3 januari 1940 maakten journalisten foto's van Arno en Günther, verbaasde jonge vluchtelingen die naar het Vrijheidsbeeld zwaaiden, terwijl hun schip in New York City aanmeerde.
De familie Penzias vestigde zich in de Bronx, waar de jongens naar school gingen en Engels leerden. Arno haalde zijn diploma op het Brooklyn Technical High School and City College. Hij diende in het U.S. Army Signal Corps en behaalde daarna een doctoraat in de natuurkunde aan Columbia University. Hij ging bij Bell Laboratories werken en in de jaren 60 van de vorige eeuw ontdekten hij en zijn onderzoekspartner Robert Wilson de kosmische microgolfachtergrondstraling, waarmee ze de kosmologische oerknaltheorie bevestigden. In 1978 deelden ze de Nobelprijs voor Natuurkunde voor hun ontdekking. In een brief die hij schreef in antwoord op een felicitatietelegram van de toenmalige president Jimmy Carter, uitte Penzias zijn dankbaarheid voor de kans die hij kreeg om in Amerika te komen wonen:
"Ik kwam negenendertig jaar geleden zonder één cent naar de Verenigde Staten als vluchteling uit nazi-Duitsland. Voor mijn familie en mijzelf betekende Amerika een veilig toevluchtsoord en een land van vrijheid en kansen. In een tijd waarin de belofte en betekenis van Amerikaanse instituties vaak in twijfel worden getrokken, voel ik me gedwongen om een getuigenis af te leggen van de vervulling van de Amerikaanse belofte in mijn persoonlijke levenservaring. Ik ben er erg trots op Amerikaan te zijn en ik ben Amerika en het Amerikaanse volk heel dankbaar. Ik maak dus graag van de gelegenheid gebruik om via u, als vertegenwoordiger van het Amerikaanse volk, een klein deel van mijn dank uit te spreken."
De man bedanken wiens handtekening de deur naar Amerika opende, was echter niet mogelijk. Arno's vader had beloofd nooit contact op te nemen met de ondertekenaar van de verklaring en hij hield zijn woord. De details over hun helper bleven een mysterie.
Bijna acht decennia nadat Barnet de verklaring ondertekende, ging zijn familie in op het verzoek van David Penzias om elkaar te ontmoeten. Arno kon niet mee vanwege zijn achteruitgaande gezondheid, maar zijn broer en neef reisden naar New Jersey voor een brunch bij de kleinzoon van Barnet. Onder het genot van bagels, gerookte zalm en witvis deelden de families documenten en herinneringen. David deelde kopieën uit van een recente foto van zijn vader en oom met hun directe nakomelingen. Terwijl de Yudins de grijze patriarchen bekeken, omringd door hun vijf volwassen kinderen en tien kleinkinderen, zei David: "Zonder Barnet Yudin zou geen van deze mensen vandaag bestaan." Onder de indruk van door de omvang van Barnets stille daad zag een nieuwe vriendschap het levenslicht.
Barnet Yudin zou nooit weten dat de zesjarige die hij hielp naar Amerika te brengen, een van de meest invloedrijke wetenschappers van de 20e eeuw zou worden. Joe Yudin vermoedt dat zijn overgrootvader dat deel niet zou hebben benadrukt: "Hij wist dat ze waren ontsnapt. Ik denk dat dat alles is wat hij wilde weten. Hij zei niet: “Zal dit kind ooit de Nobelprijs winnen of een sterspeler bij de Yankees worden?” Hij deed wat hij deed omdat het juist was en hij heeft het aan niemand verteld. Hij had zeker een goed idee van hoe menselijkheid eruit zou moeten zien."